حسابداری ذهنی چیست؟ مزایا و معایب حسابداری ذهنی

سیستم‌های حسابداری نه‌تنها در سازمان‌ها، بلکه در زندگی شخصی ما نیز نقش پررنگی دارند. جالب اینجاست که ما ناخودآگاه از اصول حسابداری در تصمیم‌گیری‌های روزمره استفاده می‌کنیم، اما برخلاف تصور، این تصمیم‌ها همیشه منطقی و اقتصادی نیستند.

فهرست مطالب

تحقیقات نشان می‌دهند افراد در امور مالی، ازجمله سرمایه‌گذاری، اغلب بر اساس برداشت‌های ذهنی عمل می‌کنند. این رفتار غیرمنطقی، ریشه در “حسابداری ذهنی” دارد؛ یعنی ذهن ما به‌جای تحلیل جامع مالی، برای هر تصمیم یک حساب جداگانه باز می‌کند و عواقب آن را مستقل از بقیه ارزیابی می‌کند. در این مقاله از گروه نرم افزار حسابداری محک به بررسی این موضوع می پردازیم که حسابداری ذهنی چیست؟ و چه کاربردهایی دارد. با ما همراه باشید.

حسابداری ذهنی چیست؟

حسابداری همواره در زندگی انسان‌ها نقش کلیدی داشته است. از کاربردهای ابتدایی آن در گذشته تا سیستم‌های پیچیده امروزی، این علم به یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین رشته‌ها تبدیل شده است. در میان شاخه‌های مختلف حسابداری مانند صنعتی، تولیدی و مالی، “حسابداری ذهنی” یکی از جالب‌ترین مفاهیم است که توسط ریچارد تیلر (برنده جایزه نوبل اقتصاد) در مقاله‌ای با عنوان “مسائل حسابداری ذهنی” معرفی شد.

تالر نشان داد که افراد پول را نه بر اساس ارزش واقعی، بلکه بر اساس برداشت‌های ذهنی خود طبقه‌بندی می‌کنند. این نگرش گاه منجر به تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی می‌شود. برای مثال، ممکن است شخصی با وجود بدهی زیاد، پول یک جایزه ناچیز را بی‌مهابا خرج کند، فقط چون آن را پول اضافه می‌پندارد!

حسابداری ذهنی بر مدیریت مالی افراد تأثیر مستقیم دارد و نحوه برخورد آن‌ها با سود و زیان را شکل می‌دهد. به بیان ساده، ما در ذهن خود “حساب‌های جداگانه” برای پول باز می‌کنیم و بر همان اساس تصمیم می‌گیریم، حتی اگر از نظر اقتصادی توجیهی نداشته باشد!

فرایند حسابداری ذهنی

افراد برای اهداف مختلفی که در زندگی دارند حساب ذهنی جداگانه ایجاد می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به حساب پول برای ضروریات، برای تفریح و سرگرمی، هدیه، دستمزد و… اشاره کرد. در واقع یکی از فعالیت‌های ذهنی سرمایه گذاران، حسابداری ذهنی است. مفهومی که معرف گرایش افراد به سازماندهی و مدیریت امور مالی اطرافشان در قالب حساب‌های ذهنی جداگانه است. به فرایندی که طی آن افراد مسائل را در ذهنشان مدیریت و فرمول بندی می‌کنند فرایند حسابداری ذهنی گفته می‌شود.

یکی از مفاهیم مهم در حسابداری ذهنی به وجود آمدن یک تفکر ناقص است، در واقع افراد تمایل دارند تا هر بخش از سبد دارایی‌های خود را، به صورت جداگانه مورد بررسی قرار دهند. که همین امر می‌تواند منجر به اتخاذ تصمیم نادرستی شود. با اندکی توجه می‌توان فهمید که حسابداری ذهنی، به معنی داشتن یک نگرش چندگانه نسبت به ریسک‌های مالی آینده است. دلایلی که افراد  برای ثبت، خلاصه کردن، تجزیه و تحلیل و گزارش نتایج معاملات و سایر رویدادهای مالی دارند، همان دلایلی است که یک سازمان یا شرکت برای استفاده از حساب‌های خود دارند.

تئوری حسابداری ذهنی چگونه است؟

انسان‌ها تمایل دارند رویدادها را در ذهن خود دسته‌بندی کنند و این تصورات ذهنی بر رفتارشان اثر می‌گذارد. برخلاف فرضیه‌های اقتصادی که افراد را منطقی می‌دانند، مطالعات نشان داده‌اند که تصمیم‌گیری‌های مالی اغلب غیرمنطقی است. این موضوع فرضیه رفتار منطقی در بازارهای مالی را زیر سؤال برده است.

همانطور که در بخش قبل گفته شد؛ حسابداری ذهنی، مفهومی اقتصادی است که ریچارد تالر در سال ۱۹۸۵ مطرح کرد. این تئوری بیان می‌کند که افراد دارایی‌های خود را به بخش‌های جداگانه تقسیم می‌کنند و برای هر بخش ارزش متفاوتی قائل می‌شوند. این اولویت‌بندی بر رفتار آن‌ها تأثیر دارد. در این چارچوب، افراد دارایی‌ها را در سبدهای مجزا مدیریت می‌کنند و تراکنش‌ها را به‌صورت جداگانه ارزیابی می‌کنند، نه پیوسته.

حسابداری ذهنی توضیح می‌دهد که افراد تصمیمات مالی را در حساب‌های ذهنی مستقل می‌گیرند و تعامل بین این تصمیم‌ها را نادیده می‌گیرند. یکی از مفاهیم کلیدی آن «قالب‌بندی» است، یعنی افراد ذهناً معامله‌ای را شکل می‌دهند و بر اساس آن تصمیم می‌گیرند.

کاربرد حسابداری ذهنی چیست؟

طبق مشاهده‌های تالر افراد هنگام برخورد با یک وضعیت غیر منتظره مانند پاداش، بازپرداخت مالیات، پول قرعه کشی، تولد و… به شیوه‌هایی مختلفی عمل می‌کنند. به عبارتی پول‌های هدیه که جزئی از درآمد ماهانه فرد نیست بیشتر در موارد غیر ضروری هزینه می‌شود و کسی برای این کار هیچ توجیه منطقی ندارد. تالر اعتقاد داشت که افراد برای مصرف پول‌هایی که به دستشان می‌رسد باید به طور یکسان عمل کنند و پول‌های هدیه را به همان روشی که درآمد ماهانه و عادی خود را خرج می‌کنند خرج کنند.

در واقع استفاده از حسابداری ذهنی زمانی می‌تواند این کاربرد را داشته باشد که افراد بخشی از درآمد خود را پس‌انداز کنند یا به شیوه‌‌ای مطلوب آن را مدیریت کنند. اما در بیشتر اوقات تصمیم‌های مالی ضعیف منجر به هزینه‌های بی‌مورد می‌شود. اما به طور کلی کاربرد حسابداری ذهنی بیشتر مفهوم قابل انعطاف‌پذیر بودن آن بیان می‌کند. این مفهوم به این معنا می‌باشد که همه پول‌ها قابل مبادله هستند و افراد می‌بایست بدون توجه به کاربرد یا منشأ آن با همه پول‌ها به طور یکسان رفتار کنند. حسابداری ذهنی کاربرهای زیادی دارد که در این بخش برخی از آنها را بررسی می‌کنیم.

• حسابداری ذهنی و تصمیمات اقتصادی: بر اساس مفاهیم حسابداری ذهنی یک فرد در تصمیم‌ گیری‌های مالی، برای ارزیابی و بررسی هر تصمیم یک حساب جداگانه باز می‌کند و سعی می‌کند عواقب هر تصمیم را به تنهایی بررسی کند. بر اساس مطالعات تالر افراد در ارزیابی تصمیم‌ها، آن‌ها را مجزا بررسی می‌کنند و هر گونه تغییر نوع تصمیم و زمان هزینه کردن نیز بر روی نتایج تصمیم آن‌ها اثرگذار می‌گذارد. حسابداری ذهنی باعث می‌شود یک فرد نگاه کلان به سرمایه گذاری‌ها را از دست بدهد. هنگامی که یک فرد تصمیم به خرید چیزی را می‌گیرد چه اتفاقی می‌افتد؟ یک احتمال این است که به دست آوردن آن را یک سود و پولی که بابت آن پرداخت می‌کند را یک زیان بداند.
• حسابداری ذهنی و هزینه فرصت: اقتصاددانان و حسابداران از عبارت هزینه فرصت به طور غیرمستقیم در توصیف یکی از پدیده‌های حسابداری ذهنی استفاده می‌کنند. هزینه فرصت یعنی مزیتی که از انصراف در انجام دادن عملی در وضعیت پیش فرض به دست می‌آید. برای مثال فردی تصمیم می‌گیرد یک خودرو خریداری کند در آن لحظه برای او یک وام مناسب با نرخ پایین سود پیشنهاد می‌شود وقتی که او به اندازه کافی پول داشته باشد (وضعیت پیش‌فرض) ممکن است از گرفتن وام منصرف شود و شاید به این فکر کند که چرا باید این وام بگیرد در حالی که پول لازم برای خرید خودرو را دارد؟ اما باید این را مدنظر قرار دهد که اگر پول خود را صرف نکند، این فرصت را به دست می‌آورد که آن را در جای دیگر سرمایه گذاری کرده و سود آن دریافت کند؛ بنابراین اگر نرخ سودی که سرمایه گذاری به دست می‌آورد بیشتر از نرخ سود وام باشد آنگاه بهتر است که از وام استفاده کند در این نوع سیستم‌ها برای از دست ندادن فرصت و عدم پرداخت هزینه فرصت بهتر است که به جای تمرکز بر روی سود یا زیان مرتبط با نقطه مبنایی، بر روی تفاوت بین گزینه‌ها تمرکز شود.
• حسابداری ذهنی و ارزیابی متوازن: حسابداری ذهنی بیان می‌کند که شیوه رفتار افراد هنگام برخورد با سود و زیان، متفاوت می‌باشد. در تصمیم گیری‌های مالی همواره فرض بر این است که تصمیم‌ها عقلانی می‌باشد، ولی همواره افراد تحت شرایط مختلف در تصمیم گیری‌های خود احساسات و شناخت‌های شخصی را دخالت می‌دهند. عواملی همچون احساسات (خشم، اضطراب و…)، فرهنگ، شخصیت، دین و… نقش زیادی در تصمیم گیری افراد دارد.

حسابداری ذهنی در سرمایه گذاری

یکی از موارد کاربرد حسابداری ذهنی در سرمایه گذاری‌ها می‌باشد. در واقع سرمایه گذاران در تصمیم‌های مالی از حسابداری ذهنی استفاده می‌کنند. مفهوم کاربردی این موضوع آن است که برای مثال هنگام سرمایه گذاری، یک سرمایه گذار به فکر بهینه کردن سبد سرمایه گذاری خود نمی باشد بلکه سهم‌های خود را به صورت جداگانه و بدون در نظر گرفتن ارتباطی که باهم دارند خریداری می‌کند.

نقش‌های اصلی حسابداری ذهنی کدام اند؟

بر اساس مطالبی که گفته شد، حسابداری ذهنی بر اساس تئوری‌های مختلف، مبتنی بر سه نقش اصلی است که عبارت‌اند از: کدگذاری، طبقه بندی، ارزشیابی.

نقش کدگذاری در حسابداری ذهنی

بر اساس تئوری‌های اقتصادی، نتایج چندگانه در یک مرحله ترکیب و بررسی می‌شوند، اما حسابداری ذهنی بیان می‌کند که افراد در شرایط مختلف محاسبات را به این صورت انجام نمی‌دهند. بر اساس اصول حسابداری ذهنی، شیوه ترکیب نتایج به صورت زیر است:

• تفکیک سودها
• یکپارچه کردن زیان‌ها
• یکپارچه کردن زیان‌های کم با سودهای زیاد
• مجزا کردن سودهای کم از زیان‌های زیاد

از طرفی افراد نه تنها تمایل دارند که معاملات را در قالب پول، کدگذاری کنند بلکه آن‌ها را از نظر خوب یا بد بودن معامله نیز کدگذاری می‌کنند.

نقش طبقه بندی در حسابداری ذهنی

بر اساس مفاهیم حسابداری ذهنی، به طور کلی افراد تمایل به مدیریت پول دارند. در واقع یکی از نکات مهم در فرایند حسابداری ذهنی این است که جریان‌های ورود و خروج پول ابتدا باید مورد شناسایی قرار گیرند و بعد به حساب‌های مناسب ذهنی، تعمیم شوند. بر اساس تحقیق صورت گرفته، حساب‌هایی که افراد استفاده می‌کنند عبارت‌اند از: حساب مخارج (برای مثال هزینه‌های زندگی و…) که در بودجه کلی طبقه بندی می‌شوند، حساب ثروت که به صورت حساب (برای مثال حساب پس‌انداز، بازنشستگی و…) طبقه بندی می‌شود و حساب درآمد که به وسیله منبع آن (برای مثال حقوق ماهیانه، هدیه و…) طبقه بندی می‌شوند.

نقش ارزشیابی در حسابداری ذهنی

همان‌طور که اشاره شد افراد نتایج را کدگذاری می‌کنند و سودها را به جای اینکه با هم جمع کنند، از هم تفکیک می‌کنند و همچنین معاملات را به حساب‌های ذهنی خود جهت کنترل رفتار یا دستیابی به اهداف دیگر، طبقه بندی می‌کنند. این اقدامات چگونگی ارزشیابی معاملات را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

مزایای حسابداری ذهنی کدام است؟

حسابداری ذهنی، با وجود محدودیت‌ها، مزایایی نیز دارد که می‌تواند در مدیریت مالی و تصمیم‌گیری مفید باشد:

• سازماندهی مالی: افراد با تقسیم‌بندی دارایی‌ها به سبدهای ذهنی (مثل پس‌انداز، هزینه‌های روزانه یا سرمایه‌گذاری)، راحت‌تر منابع خود را مدیریت می‌کنند و از سردرگمی مالی جلوگیری می‌شود.
• کنترل هزینه‌ها: این روش به افراد کمک می‌کند با اختصاص بودجه مشخص به هر دسته (مثلاً تفریح یا نیازهای ضروری)، از خرج کردن بی‌رویه جلوگیری کنند.
• انگیزه برای پس‌انداز: با جداسازی ذهنی پول برای اهداف خاص (مثل خرید خانه یا سفر)، افراد انگیزه بیشتری برای پس‌انداز پیدا می‌کنند، زیرا هر سبد هدف مشخصی دارد.
• تصمیم‌گیری ساده‌تر: ارزیابی جداگانه هر تصمیم مالی، پیچیدگی‌ها را کاهش می‌دهد و افراد می‌توانند سریع‌تر و با اطمینان بیشتر انتخاب کنند.
• انعطاف‌پذیری روانی: حسابداری ذهنی به افراد اجازه می‌دهد با پول‌های غیرمنتظره (مثل هدیه) آزادانه‌تر برخورد کنند، که می‌تواند احساس رضایت و خوشحالی را افزایش دهد.

با این حال، برای بهره‌برداری بهینه از این مزایا، باید از افراط در جداسازی ذهنی و نادیده گرفتن دید کلان پرهیز کرد.

معایب حسابداری ذهنی کدام است؟

حسابداری ذهنی علاوه بر مزایایی که دارد با معایبی نیز همراه است. در جدول زیر برخی از این معایب را بررسی میکنیم.

سخن پایانی

انسان‌ها در شرایط مختلف تصمیم‌های متفاوتی می‌گیرند که این تصمیم‌ها می‌تواند درست یا غلط باشد. یکی از مواردی که تصمیم گیری مناسب برای آن تأثیر زیادی بر کیفیت زندگی می‌گذارد موارد مالی است. به عبارتی باید در تصمیم گیری‌های مالی به صورت عقلانی عمل کرد و از تصمیم‌های احساسی دوری کرد. یکی از بهترین راه کار‌ها برای یک تصمیم گیری درست و اصولی استفاده از نرم‌افزارهای حسابداری شخصی است.

نرم‌افزارهای حسابداری شخصی با امکانات و قابلیت‌هایی که دارند مدیریت و کنترل دقیقی بر امور مالی در اختیار فرد قرار می‌دهند. از جمله نرم‌افزارهای حسابداری که مدیریت مالی دقیقی را در اختیار افراد قرار می‌دهد نرم‌ افزار حسابداری شخصی محک است. نرم‌افزار حسابداری شخصی محک با ارائه امکانات و قابلیت‌های ویژه هچون مدیریت هزینه‌ها، ثبت حساب‌ها، مدیریت کارت‌های بانکی، ثبت تراکنش‌های بانکی، ارائه گزارش‌های کاربردی و… پاسخگوی نیازهای مالی افراد می‌باشد.

سوالات متداول درباره حسابداری ذهنی

منبع:

Investopedia

behavioraleconomics