ماهیت حسابها در حسابداری چیست و چگونه باید آنها را تشخیص داد؟

تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری اولین و اصلی‌ترین فاکتور حسابداری است. در حوزه حسابداری و امور مالی، حساب (Account) یک جای مشخص برای ثبت هر تراکنشی از نوع مشابه است. دقیقا در همین نقطه است که تشخیص ماهیت و نوع حساب اهمیت پیدا می‌کند. در ادامه این مطلب به تعریف ماهیت حسابها در حسابداری و نحوه تشخیص آن‌ها می‌پردازیم. ضمنا با معرفی برخی از متداول‌ترین انواع حسابها در حسابداری و ذکر ماهیت آن‌ها سعی می‌کنیم با مفهوم کلی ماهیت حسابها آشنا شویم تا بتوانیم ماهیت هر نوع حسابی را تشخیص دهیم.

فهرست مطالب

بدهکار و بستانکار در حسابداری

قبل از اینکه به ماهیت حسابها در حسابداری بپردازیم باید دو مفهوم اساسی در حسابداری یعنی بدهکار و بستانکار در حسابداری را بررسی کنیم.

به زبان ساده، در یک معامله، بستانکار شخص و یا شرکتی است که پول، مال یا چیزی که ارزش مالی داشته باشد به طرف دیگر معامله قرض می‌دهد. بدهکار نیز شخص یا نهادی است که به طرف دیگر معامله مدیون است و از او پول یا چیزی که ارزش مالی دارد قرض گرفته است.

به عنوان مثال، فرض کنید شرکت الف پولی را به شرکت ب قرض داده است. در اینجا، شرکت الف حکم بستانکار و شرکت ب حکم بدهکار دارد. حالا شرکت ب کالایی را به صورت اعتباری به شرکت الف می‌دهد. در اینجا شرکت ب بستانکار و شرکت الف بدهکار می‌شود. البته تشخیص ماهیت بدهکار و بستانکار در حسابداری به این سادگی نیست و بنابر ماهیت حسابها در حسابداری می‌تواند پیچیده باشد.

ماهیت حسابها در حسابداری

به طور اصولی، مقوله حسابداری با رسم ترازنامه آغاز می‌شود. این ترازنامه یک معادله است که در سمت راست آن دارایی‌ها و در سمت چپ معادله بدهی و سرمایه قرار می‌گیرند. این معادله به این صورت است:

دارایی = بدهی + سرمایه

حساب‌هایی که در سمت راست این معادله قرار می‌گیرند اصطلاحا “ماهیت بدهکار” دارند و شامل حساب‌هایی مثل موجودی نقد، موجودی بانک، موجودی کالا، دارایی ثابت و بهای تمام‌شده می‌شوند.

حساب‌هایی که در سمت چپ معادله قرار می‌گیرند به حساب‌های با “ماهیت بستانکار” معروف هستند و حساب‌هایی مثل حساب های پرداختنی، سرمایه، تسهیلات، درآمد و فروش را شامل می‌شوند.

به زبان ساده، برای اینکه این معادله درست درآید، باید ماهیت بدهکار و بستانکار بودن هر حساب مشخص شود. برای این کار، تمام حساب ها به پنج دسته تقسیم می‌شوند:

• حسابهای دارایی
• حساب سرمایه
• حسابهای بدهی
• حسابهای درآمد یا عایدی
• حسابهای هزینه یا ضرر

وقتی در یک طرف معادله افزایش یا کاهشی رخ دهد، در سوی دیگر معادله نیز به همان اندازه افزایش یا کاهش خواهیم داشت. این قانون را می‌توانیم این طور خلاصه کنیم:

• افزایش در دارایی ماهیت بدهکار دارد؛ کاهش در دارایی ماهیت بستانکار دارد.
• افزایش در سرمایه ماهیت بستانکار دارد؛ کاهش در سرمایه ماهیت بدهکار دارد.
• افزایش در بدهی ماهیت بستانکار دارد؛ کاهش در بدهی ماهیت بدهکار دارد.
• افزایش در درآمد و عایدی ماهیت بستانکار دارد؛ کاهش در درآمد و عایدی ماهیت بدهکار دارد.
• افزایش در هزینه و ضرر ماهیت بدهکار دارد؛ کاهش در هزینه و ضرر ماهیت بستانکار دارد.

ماهیت دارایی چیست؟

“دارایی” برچسب حسابداری است که برای توصیف منابع یک کسب و کار استفاده می شود: منابعی که برای ایجاد سود استفاده می شوند. برخی از دارایی ها مانند وجه نقد، پولی هستند و ارزش آشکاری دارند.

انواع ماهیت حسابها

به طور کلی، تمام ماهیت‌ حسابها در حسابداری را می‌توان به دو ماهیت بستانکار و بدهکار خلاصه کرد. هرچند کارشناسان و متخصصین علوم مالی و حسابداری، بنابر دیدگاه‌های متفاوتی که دارند ماهیت‌های دیگری نیز برای حساب‌ها تعریف می‌کنند.

حسابهای با ماهیت بدهکار

در واقع هرآنچه که به عنوان دارایی شرکت محسوب شود، اعم از دارایی ثابت، دارایی جاری، موجودی نقدی و بانکی، و هزینه‌هایی که برای خرید این دارایی‌ها صرف می‌شود، ماهیت بدهکار دارند. وقتی یک حساب ماهیت بدهکار داشته باشد، افزایش در آن موجب بدهکار شدن و کاهش آن موجب بستانکار شدن می‌شود. مانده این حساب‌ها باید بدهکار باشد.

حسابهای با ماهیت بستانکار

در مقابل حسابهای با ماهیت بدهکار، حسابهای بستانکار قرار می‌گیرند که شامل بدهی‌های جاری و بلندمدت، سرمایه، پیش دریافت‌ها، حقوق صاحبان سهام و عایدی‌ها می‌شود. در حسابهای بستانکار، افزایش موجودی را بستانکار و کاهش موجودی را بدهکار محسوب می‌کنیم. مانده این حساب‌ها باید بستانکار باشد.

حسابهای با ماهیت دوگانه

در مبحث ماهیت حسابها در حسابداری، حسابهایی وجود دارند که می‌توانند در هر دو سمت معادله قرار بگیرند. مانده این حساب‌ها می‌تواند هم ماهیت بدهکار و هم ماهیت بستانکار داشته باشد. حساب جاری شرکا از جمله این گونه حساب‌ها است. به این نوع حساب‌ها که کاهش و افزایش آن‌ها می‌تواند در هر دو سمت راست و چپ معادله ثبت شود حسابهای دوگانه گفته می‌شود.

حسابهای با ماهیت خنثی

حساب‌های خنثی یا فاقد ماهیت شرایط خاصی دارند. به عنوان مثال، حساب‌های انتظامی ماهیت خنثی دارند. حساب های خنثی در هیچ سمت معادله قرار نمی‌گیرند، در گزارش‌های مالی ارائه نمی‌شوند و در حساب های پرداختنی و دریافتنی به طور مشابه ثبت می‌شوند. حساب های با ماهیت خنثی صرفا جنبه تعهدی دارند و فقط ممکن است گاهی برای ارائه آمار مورداستفاده قرار بگیرند.

پیش دریافت در حسابداری

پیش دریافت به دریافت وجه قبل از ارائه خدمات و یا تحویل کالا گفته می شود.این حساب جزو بدهی ها است و دارای ماهیت بستانکار و یک حساب دائمی محسوب میشود. چنانچه قبل از ارائه خدمات و کالا پولی دریافت کنیم در قسمت بستانکار حساب پیش دریافت ثبت می شود.این حساب تا وقتی که خدمات و یا کالا ارائه نشده جزو بدهی ها است و پس از آن تبدیل به حساب درآمد و درصورت ارائه کالا تبدیل به حساب فروش می شود.

نحوه تشخیص ماهیت حسابها

برای تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری، ابتدا باید مشخص کنیم ارزشی به شرکت اضافه شده یا از آن کم شده است. اگر حسابی به ارزش شرکت اضافه کند ماهیت بستانکار دارد و در صورتی که از ارزش شرکت کم شود ماهیت بدهکار پیدا می‌کند.

همان طور که پیش از این ذکر شد، حسابی که مانده آن بدهکار شود ماهیت بدهکار دارد. افزایش در این حساب‌ها باید درسمت بدهکار، و کاهش آن‌ها در سمت بستانکار معادله قرار می‌گیرد. به همین ترتیب، حسابی که مانده آن بستانکار است و ماهیت بستانکار دارد، در صورت افزایش، در سمت بستانکار و در صورت کاهش، در سمت بدهکار قرار می‌گیرد.

انواع حسابها در حسابداری و ماهیت آن‌ها

بنابر تعاریف مختلفی که در حوزه حسابداری وجود دارد، حساب‌ها می‌توانند انواع گوناگونی داشته باشند. در ادامه مبحث ماهیت حسابها در حسابداری به برخی از انواع حسابها و ماهیت آنها اشاره می‌کنیم.

ماهیت درآمد در حسابداری

هر پولی که از طریق فروش و ارائه خدمات کسب می‌شود در حساب درآمد یا عایدی شرکت ثبت می‌شود. این درآمد باعث افزایش سرمایه شرکت می‌شود، بنابراین ماهیت حساب درآمد همیشه بستانکار است.

ماهیت حساب خرید

هر هزینه‌ای که بابت خرید صرف می‌شود (چه خرید نقدی و چه حتی خرید نسیه) درحساب خرید شرکت ثبت می‌شود. با خرید هر کالا یا خدماتی یک سند بدهکار ثبت می‌شود، بنابراین ماهیت این حساب بدهکار است.

ماهیت حساب فروش

از فروش کالا یا خدمات درآمد حاصل می‌شود که در حساب فروش ثبت می‌شود. حساب فروش ماهیت بستانکار دارد که با ثبت سند بستانکار افزایش و با ثبت بدهکار کاهش می‌یابد.

ماهیت حساب پیش پرداخت

پیش پرداخت برای زمانی است که پولی پرداخت شده اما هنوز کالا یا خدماتی دریافت نکرده‌ایم. درواقع این نوع حساب جزو سرمایه‌های ما محسوب می‌شود، بنابراین ماهیت بدهکار دارد.

ماهیت حساب بدهی

بدهی به مالی گفته می‌شود که اشخاص یا شرکت‌های دیگر باید از دارایی شرکت مطالبه کنند. ماهیت حسابهای بدهی بستانکار است. از آنجایی‌که حساب پرداختنی، اسناد پرداختنی و حساب پیش دریافت در دسته بدهی‌ها قرار می‌گیرند، ماهیت این حساب‌ها نیز بستانکار است.

ماهیت اسناد دریافتنی

ماهیت اسناد دریافتنی و همچنین حسابهای دریافتنی بدهکار است. وقتی به جای مطالباتی که باید در آینده دریافت کنید چک، برات و اسناد مشابه دریافت می‌کنید، به اندازه مبلغ این اسناد، حساب اسناد دریافتنی شما بدهکار می‌شود.

ماهیت حساب هزینه

ماهیت حساب هزینه بستگی به ماهیت حساب سرمایه دارد. هرقدر هزینه‌های شرکت بیشتر شود از سرمایه آن کاسته می‌شود. حساب سرمایه ماهیت بستانکار دارد. افزایش در حساب سرمایه آن را بستانکار و کاهش آن را بدهکار می‌کند. بنابراین، به دلیل اینکه هزینه موجب کاهش سرمایه می‌شود و آن را بدهکار می‌کند، ماهیت حساب هزینه هم بدهکار است.

ماهیت حساب پیمان

حساب پیمان در حسابداری پیمانکاری مورد استفاده قرار می‌گیرد. حسابهای پیمان به عنوان یک هزینه تلقی می‌شوند، بنابراین ماهیت بدهکار دارند. زمانی‌که هزینه‌های یک پروژه پرداخت و تسویه می‌شود (مثلا پرداخت حقوق دستمزد)، حساب هزینه آن پروژه بستانکار و حساب پیمان بدهکار می‌شود.

ماهیت حساب بانک و صندوق

حساب بانک و صندوق نیز در حسابداری پیمانکاری کاربرد دارد. این حساب جزو دارایی‌های جاری است و ماهیت بدهکار دارد. کاهش موجودی این حساب ماهیت آن را بستانکار می‌کند و افزایش موجودی باعث بدهکار شدن آن می‌شود.

ماهیت حساب جاری شرکا

حساب جاری شرکا برای دریافت‌ها و پرداخت‌های مربوط به سهام‌داران شرکت استفاده می‌شود. در واقع، یک نوع حساب کمکی است که نشان‌دهنده تبادلات مالی بین شرکت و شرکای شرکت است. این حساب یک بار جزو حساب‌های دریافتنی یک بار جزو حساب‌های پرداختنی قرار می‌گیرد و به همین دلیل ماهیتی دوگانه دارد.

اگرحساب جاری شرکا به سهام‌داران خود بدهکار باشد، ماهیت بستانکار پیدا می‌کند و اگر از سهام‌داران خود مطالبه داشته باشد ماهیت آن بدهکار می‌شود.

ماهیت حساب جاری کارکنان

در مبحث ماهیت حسابها در حسابداری، باید ماهیت حسابهای دریافتنی را تشخیص دهیم. حساب‌های دریافتنی مربوط به مطالبات شرکت از افراد و سایر شرکت‌ها است. برای مثال، مساعده‌هایی که کارکنان دریافت می‌کنند در این حساب ثبت می‌شود. حساب جاری کارکنان زیرمجموعه حسابهای دریافتنی قرار می‌گیرد و جزو دارایی‌های شرکت محسوب می‌شود. بنابراین ماهیت بدهکار دارد.

جدول ماهیت حساب ها در حسابداری

در اینجا می‌توانید ماهیت برخی از حساب های مهم و کاربردی را در قالب یک جدول مشاهده نمایید:

خلاف ماهیت در حسابداری چیست؟

در تشخیص ماهیت حسابها در حسابداری، بعضا مواردی پیش می‌آید که به خلاف ماهیت معروف است. منظور از خلاف ماهیت حسابها، نامعتبر بودن اطلاعات ثبت شده است.

به عنوان مثال، وقتی حساب دریافتنی یا حساب بانک یک شرکت ماهیت دارایی پیدا کند و مانده این حساب‌ها ماهیت بدهکار داشته باشد، یعنی این حساب‌ها در پایان سال و حتی در طول سال مالی دارای مانده بدهکار هستند. مانده این حساب‌ها حتی می‌تواند صفر باشد. اما اگر به دلیل اضافه برداشت مانده از صفر عبور کرد و منفی شد، در واقع ماهیت بستانکار پیدا می‌کند. به این حالت خلاف ماهیت گفته می‌شود.

ماهیت حساب ها در حسابداری؛ موضوعی مهم برای حسابدارها

در این مطلب درباره ماهیت حسابها در حسابداری و نحوه تشخیص آن‌ها صحبت کردیم. مهم‌ترین کاری که یک حسابدار باید انجام دهد، تشخیص ماهیت حسابها است. دو ماهیت بدهکار و بستانکار بیشترین اهمیت را در انجام امور حسابداری دارند. به‌جز این دو نوع ماهیت، و بنابر تعاریف و حوزه‌های مختلف حسابداری، هر حسابی می‌تواند ماهیت دوگانه و یا ماهیت خنثی نیز داشته باشد.

بعد از تشخیص ماهیت حساب، باید ماهیت بدهکار را در سمت راست و ماهیت بستانکار را در سمت چپ معادله ترازنامه قرار دهیم تا مجموع بدهی و سرمایه مساوی با میزان دارایی شود.

ضمنا، با چند نمونه از انواع حساب‌هایی که بیشترین استفاده را در حوزه‌های مختلف حسابداری دارند، مثل حسابداری بازرگانی، آشنا شدیم و ماهیت آن‌ها را بررسی کردیم. با درک صحیح ماهیت این نمونه حساب‌ها می‌توانید ماهیت سایر حسابها را مشخص کنید.

منبع: https://qsstudy.com/