براساس قانون مشاغل خانگی، مصوب سال 1389 مجلس شوراي اسلامي، ساماندهي و حمايت از کسب و کار خانگی يكی از سياست‌هاي اشتغال‌زايی كشور می‌باشد. اين برنامه هر ساله از طريق صدور مجوزها و حمايت‌های مالي و قانوني تداوم يافته و طی سال‌های 90 تا 94 ازحدود 2240000 نفر متقاضي مشاغل خانگی، برای بيش از 1300000 نفر مجوز مشاغل خانگی صادر شده و حدود 23000 ميليارد ريال تسهيلات به بيش از 614000 نفر متقاضی پرداخت شده است. در این مطلب الگوی توسعه مشاغل خانگی را که توسط دبيرخانه ستاد ساماندهی و حمايت از مشاغل خانگی زیرنظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تدوین و ابلاغ شده بررسی می‌کنیم.
فهرست مطالب
با توجه به گذشت پنج سال از تصويب و اجرای قانون مشاغل خانگی و براساس تجارب حاصله، آسيب شناسی و مطالعات تطبيقی انجام شده است و مشكلات و مواردی شناسايی شده كه بايد مورد توجه بيشتری قرار بگيرند. به همین دلیل، فرآيند فعلی مشاغل خانگی مورد بازنگری قرار گرفته و مدل جديد توسعه مشاغل خانگی، با هدف رفع نواقص و حلقه‌های مفقوده، طراحي و ارائه گرديده است.
وضعيت فعلی مشاغل خانگی
بر اساس وضعيت موجود، پس از ثبت نام متقاضيان در سامانه مشاغل خانگی و بررسی و تأييد طرح‌های آنان توسط دستگاه اجرايی ذيربط، مجوز مشاغل خانگي آنان (به استناد ماده 7 قانون مشاغل خانگی) توسط ادارات كل تعاون، كار و رفاه اجتماعي استان‌ها صادر می‌گردد و در صورت نياز به تسهيلات حمايتی، متقاضی (با توجه به بند 6 ماده 7 قانون مشاغل خانگی) جهت دريافت تسهيلات به نهادهای مالی معرفی میشود.
در اين فرآيند نظارت بر طرح و پيشنهاد اشتغال فرد متقاضي صرفاً بر مبنای تقاضای فرد بوده و متقاضيان بدون آگاهی از جايگاه، تخصص فني و … مجوز دريافت می‌نمايند و پرداخت تسهيلات بلافاصله پس از دريافت مجوز صورت می‌گيرد. در شيوه فوق اقدام موثری جهت هدايت، مشاوره متقاضيان و همسويي طرح‌های آنان با اقتصاد منطقه صورت نمی‌گيرد و اغلب پديده ناپايداری اشتغال، انحراف تسهيلات و درآمد ناكافی مشاهده میشود.
مهم‌ترين چالش‌های کسب و کار خانگی
می‌توان مهم‌ترین مشکلات و چالش‌هایی که بر سر راه کسب و کارهای خانگی قرار دارند در موارد زیر خلاصه کرد:
- عدم توجه كافی به مزيت‌ها و ظرفيت‌های مناطق در پيشبرد برنامه مشاغل خانگی
- فقدان برنامه ريزی آموزشی مناسب برای توانمندسازی متقاضيان
- كمرنگ بودن فعاليت‌های پشتيبانی به نسبت فعاليت‌های مستقل، با توجه به اهميت نقش فعاليت‌های پشتيبانی در پايداری مشاغل خانگی
- عدم توجه كافی به بازار و آمادگي نداشتن اغلب متقاضيان براي حضور در بازار
- عدم حمايت‌های مناسب مالی و غيرمالی از متقاضيان مشاغل خانگی به‌ويژه اشخاص پشتيبان
- فراهم نبودن بستر فرهنگی كار برای شكل گيری و توسعه فعاليت های پشتيبانی مشاغل خانگی
- عدم شناسايی رشته‌های جديد مشاغل خانگی در حوزه‌های صنايع، توليد بدون كارخانه و فناوری اطلاعات
- سليقه‌ای عمل نمودن بانك‌ها در پرداخت تسهيلات
- وجود مغايرت‌های متعدد قانونی (به‌ويژه در نظارت، بيمه، كاهش تعرفه های سوخت) در مشاغل خانگی، نظير مغايرت ميان قانون ساماندهی و حمايت از مشاغل خانگی با قانون ماليات‌های مستقيم (بند 11 تبصره ماده 46 قانون ماليات‌های مستقيم، ماده 186 قانون ماليات‌های مستقيم)، قانون هدفمندی يارانه‌ها (موضوع عدم همراهی وزارت نيرو برای تعيين ضوابط حمايتی در زمينه تعرفه مصرف آب، برق و سوخت مصرفی)، قانون تأمين اجتماعی (موضوع اختياري بودن بيمه در مشاغل خانگی و الزامی بودن بيمه افراد تحت آموزش در قانون تأمين اجتماعی كه سبب كاهش انگيزه اشخاص پشتيبان به آموزش افراد تحت پوشش می‌گردد)، مصوبه شماره 14336 ت 45510 ه مورخ /1/91 هيئت دولت و تعيين تعرفه بالا برای صدور و تمديد شناسه نظارت بهداشتی در مشاغل خانگي
وضعيت مشاغل خانگی در بازار و رابطه آن با مزيتهای منطقه‌ای
وضعيت فعلي مشاغل خانگی در بازار
در روند فعلي، بسياری از فعالين مشاغل خانگی به‌صورت انفرادی فعاليت می‌نمايند و عموما با مشكلات عمده‌ای نظير عدم دسترسی به بازار فرامنطقه‌ای، عدم توانايی در ارائه محصول به‌صورت تخصصی و عدم قدرت چانه زنی در مقايسه با بنگاه‌های صنعتی و كارگاهی مواجه هستند. بديهی است در شرايط يادشده غالباً حضور در بازار به‌صورت محلی و غيرتخصصی بوده، وضعیت اشتغال به‌صورت ناپايدار و ارزش افزوده محصول بسيار ناچيز می‌باشد. ولی بنگاه‌های تخصصی بزرگ‌تر موجود در بازار يقيناً در توليد، توزيع و فروش محصولات از قدرت بالاتری برخوردار می‌باشند.
وضعيت توسعه يافته مشاغل خانگی در بازار
ارتباط نقش مزيتهای نسبي و رقابتی مناطق و همچنين نوع ارتباط آن‌ها با بنگاه‌های اقتصادی تخصصي با وضعيت توسعه يافتگی مشاغل خانگی نشان می‌دهد آن دسته از فعاليت‌های شبكه‌ای كه همسو با مزيتهای رقابتی كسب و كار منطقه و در اتصال با بنگاه‌های اقتصادی بزرگ‌تر (به منظور تكميل‌كنندگي فعاليت و استفاده از خدمات آن‌ها در توزيع و عرضه) فعاليت می‌كنند، نسبت به ساير فعاليت‌ها از پايداری بيشتری برخوردار بوده و به سطوح بالاتری از بازار دسترسی دارند. در اين حالت می‌توان گفت از يك سو با فعاليت كسب و كارهای خانگی در مزيتهای منطقه‌ای، امكان رونق و حضور فعال آن‌ها قوی‌تر شده و از سوی ديگر، اين نقش آفرينی با حمايت و پشتيبانی بنگاه‌های بزرگتری كه امكان دسترسی به بازارهای فرامنطقه‌ای و با ارزش افزوده بيشتر را دارند همراه خواهد بود.
دسترسي به بازارهای بزرگ، تجاری و پايدار
اين اسلايد مثالي برای نحوه مداخله توسعه‌ای جهت ورود محصولات توليد شده از سوی مشاغل خانگی به بازارهای بزرگ‌تر و با ارزش افزوده بيشتر می‌باشد. در اين اسلايد نشان داده شده است كه بنگاه‌های مشاغل خانگی به دليل بی‌توجهی به مزيتهای رقابتی همچون استاندارد، كيفيت و … به تنهايی توان حضور در بازار فرامنطقه‌ای را نداشته و نيازمند كمك و هدايت هستند. در اين حالت نهادی وجود خواهد داشت كه به‌صورت تخصصی محصولات و خدمات مشاغل خانگی را تقويت و توانمند كرده و اين محصولات را به شبكه‌های توزيع تخصصی متصل خواهند کرد.
الگوی توسعه مشاغل خانگی
در بحث الگوی توسعه مشاغل خانگی، شناسایی پتانسيل‌ها و مزيتهای نسبی و رقابتی مناطق و جلب مشاركت فعالان و اشخاص حقيقی و حقوقی بخش خصوصی و غيردولتی كه توان مشاركت در اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی را دارند و مداخله توسعه‌ای دستگاه‌های اجرایی، از نكات مهم و كليدی هستند.
در الگوی توسعه مشاغل خانگی ديگر تمركز صرف بر اعطای وام كم بهره نبوده و مشاوره و توانمندسازی افراد، قبل از معرفی به نهادهای مالی صورت خواهد گرفت. موضوعاتی همچون تأمين مواد اوليه مناسب، كيفيت، مهارت و … محورهایی هستند كه از اين پس، تسهيلات و وام‌ها در چارچوب آن‌ها و در قالب اتصال به بازار بزرگ‌تر و با ارزش‌تر ارائه خواهند شد تا بتوان به نحوه هزينه كرد آن‌ها نظارت داشت. در اين الگو، نظارت عاليه بر فرآيند اجرا برعهده كارگروه اشتغال استان می‌باشد.
هدف و استراتژي ایجاد مشاغل خانگی
ظرفيت‌ها و مزايای فراوان مشاغل خانگی، از جمله پايين‌تر بودن هزينه راه اندازی نسبت به ساير مشاغل، انعطاف پذيری و امكان اشتغال برای اقشار گوناگون، سبب گرديده كه استفاده از ظرفيت‌های اين مشاغل در تدوين برنامه‌های اشتغال‌زای وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی بسيار مورد توجه قرار گيرد و ضروری است برنامه ريزی مناسبی در زمينه‌های پايدارسازی، اتصال به بازار و حمايت‌های مالی و جلوگيری از هدر رفت منابع صورت گيرد. بر همين اساس الگوی جديد توسعه مشاغل خانگی مبتنی بر توانمند سازی متقاضيان و با تمركز بر اولويت‌ها و مزيتهای مناطق تهيه گرديده كه در تكميل اقدامات قبلی، اساس راهبری و پيشبرد برنامه مذكور خواهد بود. به طور كلی، هدف و استراتژی اجرای طرح را می‌توان به صورت زير برشمرد:
هدف اصلی: ايجاد و تثبيت اشتغال از طريق توسعه كسب و كارهای خانگی
استراتژی: توسعه كسب و كارهای خانگي و محلی در بستر زنجيره ارزش مربوطه و اتصال پايدار به بازار
دستاوردهای مورد انتظار از الگوی توسعه مشاغل خانگی
با توجه به تجارب حاصل از عملياتی نمودن برنامه ساماندهی و حمايت از مشاغل خانگی و در صورت فراهم شدن الگوی توسعه مشاغل خانگی، مهم‌ترين دستاوردهای مورد انتظار عبارتند از:
- افزايش سهم مشاغل خانگی توسعه يافته در اقتصاد مناطق
- افزايش حضور پايدار كسب و كارهای خانگی در بازارهای محلی و ملی
- ايجاد اشتغال پايدار در حوزه مشاغل خانگی
- اتصال صاحبان كسب و كار خانگی به بازارهای هدف و كسب و كارهای مستقل به بنگاه‌های پيشرو
- توانمندی متقاضيان قبل از دريافت حمايت‌های مالی و كاهش وابستگی آن‌ها به تسهيلات
جامعه هدف الگوی توسعه مشاغل خانگی
انعطاف پذيری و قابليت فراوان مشاغل خانگی، عدم محدوديت در يك مقطع زمانی خاص و تنوع رشته‌های مشاغل خانگی كه طيف گسترده‌ای از رشته‌های صنايع دستی، مواد غذايی، حوزه‌های فرهنگی، فناوری اطلاعات و … را شامل می‌گردد، سبب شده كه اين مشاغل قدرت پوشش دامنه وسيعی از متقاضيان شامل كارآفرينان، زنان، جوانان، فارغ التحصيلان، معلولان و غيره را داشته باشند.
افراد زيادی در جامعه وجود دارند كه به‌دليل عدم امكان حضور در محيط خارج از خانه عملاً ظرفيت و توانمندی‌های بالای آن‌ها مورد استفاده قرار نگرفته است، نظير زناني كه عليرغم اينكه نيمی از جمعيت كشور را تشكيل می‌دهند و بسياری از آن‌ها دارای مهارت، تحصيلات و تخصص هستند، نرخ مشاركت آن‌ها در فعاليت‌های اقتصادی بسيار اندك است و به دليل مهيا نبودن شرايط، نمی‌توانند نقشی در فرآيند اقتصادی و بازار كار كشور داشته باشند، يا فارغ التحصيلان دانشگاه‌ها و افرادی كه به هر دليلی مايلند در خانه كار كنند و در محيط خانه بهتر و بيشتر فعاليت می‌نمايند.
به طور مشخص گروه‌های هدف الگوی توسعه مشاغل خانگی عبارتند از:
- جوانان، زنان و فارغ التحصيلان
- افرادی كه به دليل ناتوانی جسمی مايل به انجام كسب و كار در خانه هستند
- همه افراد داوطلب انجام فعاليت اقتصادی در خانه و اتصال به زنجيره ارزش كسب و كار
- افرادی كه به دليل محدوديت‌های مالی، امكان تهيه و اختصاص يك محل مستقل برای فعاليت و در قالب يك بنگاه را ندارند
مراحل اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی
مرحله اول: بررسی اولويت و پتانسيل منطقه
- بررسي و تعيين پتانسيل‌ها و مزيتهای نسبی و رقابتی مناطق
- شناسایی و فراهم نمودن زمينه همكاری فعالان و اشخاص حقيقی و حقوقی بخش خصوصی و غيردولتی كه توان مشاركت در اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی را دارند.
مرحله دوم: بررسی و تأييد طرح‌ها
انجام عمليات ثبت نام، اخذ طرح‌های متقاضيان، بررسی و تأييد طرح‌ها و صدور مجوز از طريق سامانه مشاغل خانگي به نشانی اینترنتی http://mkh.mcls.gov.ir
مرحله سوم: توانمندسازی متقاضيان
- ارائه آموزش‌های تكميلی (شامل آموزش كسب و كار، كارآفرينی، بازاريابی و فروش و بهبود روش‌های توليد) با روش‌های متنوع آموزشی به‌صورت حضوری، غير حضوری، مجازی و …
- ارائه مشاوره تخصصی به متقاضيان
- اتصال متقاضيان به بنگاه‌های پيشرو
مرحله چهارم: اتصال به بازار
- اتصال واحدهای خانگی به بنگاه‌های بزرگ‌تر و پشتيبان
- تقويت و ارتقاء كيفی محصولات
- تقويت و ارتقاء توان بسته بندی محصولات
- تقويت و ارتقاء لجستيك و تحويل محصولات
- تقويت و ارتقاء فعاليت و اتصال به شبكه‌های تجارت الكترونيكپ
مرحله پنجم: حمايت مالی و غيرمالی
- پيگيری حمايت‌های مالی
- پيگيری ضوابط حمايت از متقاضيان در زمينه‌های آب و برق و گاز، بيمه، ماليات
مرحله ششم: فروش و بازاريابی
- فراهم نمودن پلتفرم تجارت الكترونيك محصولات مشاغل خانگی و واحدهای پشتيبان و …
- ايجاد بسترهای مناسب برای بازاريابی، برپايی و توسعه بازارها و نمايشگاه‌ها و فروش محصولات و اتصال به بازار فروش و عرضه محصولات مشاغل خانگی در فروشگاه‌های تعاونی و زنجيره‌ای
مرحله هفتم: نظارت بر توسعه مشاغل خانگی
نظارت بر اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی (در سه لايه عملكرد دستگاه‌ها، طرح‌های اجرايی، ميزان اثربخشی بر گروه‌های هدف)
وظايف دستگاه‌های اجرايی در مراحل اجرای الگو (همكاری‌های بين دستگاهی)
بررسی ظرفيت و پتانسيل منطقه
- وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی و دستگاه‌های اجرائی ذيربط مكلف هستند پتانسيل‌ها و مزيتهای نسبی و رقابتی مناطق را جهت اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی بررسی و تعيين نمايند.
- وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی و دستگاه‌های اجرائی ذيربط مكلفند فعالان و اشخاص حقيقی و حقوقی بخش خصوصی و غيردولتی كه توان مشاركت در اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی را دارند در كليه مناطق شناسایی و زمينه همكاری آن‌ها را فراهم نمايند.
بررسی و تأييد طرح‌ها
عمليات ثبت نام و اخذ طرح‌های متقاضيان، بررسی طرح‌ها و صدور مجوز توسط وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی و دستگاه‌های اجرائی و حمايتی ذيربط از طريق سامانه مشاغل خانگي به نشانی https://mkh.mcls.gov.ir انجام میشود.
توانمندسازی متقاضيان
- سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای كشور مكلف است برنامه ريزی لازم جهت ارائه آموزش‌های تكميلی، شامل آموزش كسب و كار، كارآفرينی، بازاريابی و فروش و بهبود روش‌های توليد را با روش‌های متنوع (حضوری، غير حضوری، مجازی و …) در كشور فراهم آورد.
- وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد كشاورزی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری، مركز مل، فرش، كميته امداد امام خميني «ره»، بنياد شهيد و امور ايثارگران، صندوق كارآفرينی اميد، سازمان بهزيستی كشور مكلفند به متقاضيان مشاوره تخصصی ارائه نمايند. در صورت عدم امكان ارائه مشاوره تخصصی لازم است از پتانسيل‌های موجود در سازمان آموزش فنی و حرفه ای كشور و ساير نهادهايی كه از سوی دبيرخانه (ظرف 20 روز پس از تصويب الگو) معرفی می‌شوند استفاده نمايند.
- وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد كشاورزی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان ميراث فرهنگی، صنايع دستی و گردشگری، مركز ملی فرش، كميته امداد امام خميني «ره»، بنياد شهيد و امور ايثارگران، صندوق كارآفرينی اميد، سازمان بهزيستی كشور مكلفند جهت آموزش متقاضيان (شامل آموزش كسب و كار، كارآفرينی، بازاريابی و فروش، بهبود روش‌های توليد) علاوه بر ظرفيت‌های داخلی، از پتانسيل‌های موجود در سازمان آموزش فنی و حرفه ای كشور استفاده نمايند.
اتصال به بازار
دبيرخانه ستاد موظف است نهادهای دارای قابليت و ظرفيت تخصصی مانند جهاد دانشگاهی و سازمان توسعه تجارت را جهت نقش آفرينی در اجرای الگوی توسعه مشاغل خانگی و به‌ويژه اتصال واحدهای خانگی به بنگاه‌های بزرگ‌تر، تقويت و ارتقاء كيفيت و بسته بندي محصولات، تقويت و ارتقاء توان لجستيك و تحويل محصولات، اتصال واحدهای خانگی به شبكه‌های تجارت الكترونيك شناسايی کرده و نسبت به هماهنگی و توافق بر اجرای كار توسط آن‌ها اقدام نمايد.
حمايت مالی و غيرمالی
- وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی و بانك مركزی مكلفند جهت تأمين منابع مالی مورد نياز طرح توسعه مشاغل خانگی، پيگيری و اقدامات لازم را به‌عمل آورند.
- وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی مكلف است ضوابط حمايت از متقاضيان در زمينه‌های آب و برق و گاز را از طريق وزارت‌های نيرو و نفت پيگيری نمايد.
- وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی مكلف است ضوابط حمايتی بيمه‌ای را پیگیری نمايد.
- وزارت امور اقتصادی و دارایی مكلف است ضوابط حمايتی مالياتی را پيگيری نمايد.
فروش و بازاريابی
- دبيرخانه ستاد موظف است پلتفرم تجارت الكترونيك محصولات توليدی توسط مشاغل خانگی و واحدهای پشتيبان و … را با همكاری دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی فراهم نمايد.
- دستگاه‌های اجرائی مكلف به همكاری در ايجاد بسترهای مناسب برای بازاريابی، برپایی وتوسعه بازارها و نمايشگاه‌ها و فروش محصولات و اتصال به بازار فروش می‌باشند.
- معاونت تعاون، وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعی مكلف است بستر لازم برای عرضه محصولات مشاغل خانگی در فروشگاه‌های تعاونی و زنجيره‌ای را فراهم نمايد.
- شهرداری‌ها مكلفند مطابق تكاليف قانونی تعيين شده، امكان استفاده از بازار محلی جهت عرضه و فروش محصولات مشاغل خانگی را به صورت جدی‌تری اجرا نمايند.
نظارت
علاوه بر دبيرخانه ستاد و دستگاه‌های اجرایی ذيربط، كارگروه اشتغال استان‌ها، نظارت بر حسن اجرای طرح الگوی توسعه مشاغل خانگی در استان (در سه لايه عملكرد دستگاه‌ها، طرح‌های اجرایی، ميزان اثربخشی بر گروه‌های هدف) را در چارچوبی كه دبيرخانه ستاد، ظرف يك ماه پس از تصويب اين الگو ارائه می‌نمايد، بر عهده دارند.
منبع: وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی – دبيرخانه ستاد ساماندهي و حمايت از مشاغل خانگي
